Votuesve të Ramadan Mujës

Në nëntorin e vitit 2013, derisa qytetarët e Prizrenit po shkonin në vendvotime, Ramadan Muja ishte në përfundim të një procesi të gjatë gjyqësor. Ai po akuzohej për keqpërdorim të pushtetit, ndërsa gjithë ata qytetarë që ishin nisur për të votuar për kryetarin e ardhshsëm të komunës e dinin këtë. Por kjo akuzë e rëndë nuk çonte aspak peshë për një grup prej 25 mijë votuesish të Prizrenit. Ata dhe ato, që përbëjnë një të tretën e votuesve të Prizrenit vendosën të votojnë për Ramadan Mujën. Pas pak muajsh, gjykata do të merrte vendimin e shumëpritur, duke e shpallur fajtor kryetarin që kishte hyrë tashmë në mandatin e tij të tretë në krye të Prizrenit.

Derisa i dënuari për keqpërdorim pushteti Ramadan Muja ende vazhdon të mbajë pozitën e tij dhe as që e ka konsideruar ndonjëherë dorëheqjen nga momenti i dënimit, javën e kaluar në qytetin që qeveriset prej tij ndodhi një tragjedi. Pas gjithë atyre dështimeve në tetë vitet e tij në krye të komunës, ku bën pjesë edhe një vendim fajësues gjykate, një tre vjeçare u detyrua të paguajë me jetë çmimin e keqqeverisjes. Me mosveprimin e tij dhe drejtorëve që i ka emëruar vetë për mënjanimin e faktorëve të dukshëm të rrezikut në rrugën Marin Barleti, ai u bë shkaktar i drejtpërdrejtë i vdekjes së vajzës tre vjeçare. Ramadan Muja, një i dënuar për keqpërdorim pushteti, njeri pa minimum të etikës publike, i paaftë për të qeverisur, personifikim i skandaleve, tashmë është shndërruar edhe në vrasës.

Të dashur votues të Ramadan Mujës,

Jam thellësisht i dëshpëruar që e ndaj hapësirën e njejtë të jetesës me juve. Nuk po mund të kuptoj se çfarë soji i njeriut mund të jeni për të votuar një fundërrinë në krye të komunës edhe pas gjithë atyre dështimeve. A nuk ju mjaftuan dy mandate të qeverisjes me dështime të panumërta në çdo segment të jetës? A nuk ju mjaftoi procesi gjyqësor dhe akuza për keqpërdorim pushteti? A nuk ju mjaftuan rezultatet e të gjitha anketave që tregonin për nivelin e lartë të pakënaqësisë qytetare me shërbimet publike në Prizren? Me votën tuaj e keni prodhuar një udhëheqës totalisht të papërgjegjshëm si ndaj qytetarëve ashtu edhe ndaj drejtësisë. Dhe ka qenë çështje kohe kur i njëjti, pas gjithë këtyre të bëmave do të degradonte edhe në vrasës. Me konsistencën tuaj për ta mbajtur në pushtet pavarësisht dështimeve të shumta, e keni prodhuar edhe tragjedinë. Si keni mund të jeni kaq budallenj për të mos e vërejtur që po e çoni qytetin në dështim dhe tragjedi? Dhe mbi të gjitha, a u desh patjetër të ndodhte një tragjedi që të kuptoni se çfarë fundërrine keni votuar?

A po ju vjen turp? A po e ndieni peshën e krimit? Apo jeni aq të pavëmendhsëm e të pandërgjegjshëm sa, po të kandidonte për një mandat tjetër, sërish do ta votonit për kryetar?

Prizren: dispatch from a war zone

In the hallway of Prizren’s city hall, a heated debate was taking place. A large number of citizens had come to participate in what the organizers were grotesquely calling ‘a semi-public meeting’. Although it was a public discussion on a law, citizens were told that only those with invitations could attend the meeting, dividing citizens into those with the right to attend a public discussion, and those who did not enjoy this right. Everything had been well thought out and planned beforehand, all the way down to the pathetic speeches of the protagonists and the presence of the bodyguards within the chamber.

It was October 2011. The head of the International Civilian Office at the time, Pieter Feith, and the Minister of Environment and Spatial Planning Dardan Gashi, were attempting their last effort to advertise the bill on the Historic Centre of Prizren as a democratic process. At the time they say that this Law would be the strongest guarantee that the degradation of the old city would be stopped and that the historic area would be developed. The entire public campaign and opposition, all their arguments, were mercilessly stomped on and the law was passed by Kosovo Parliament under great pressure, forcing even those MPs who had refused the bill in the first round to alter their vote.

Prizren is the most famous city in Kosovo for its cultural heritage, for its unique historic zone in the country. Both in architectural and intangible heritage, the city is one of the most renowned examples of multiculturalism in practice. Although it was promoted as an added guarantee to the protection and development of heritage, the Law on Prizren’s Historic Centre was ratified completely against the local community’s will. Furthermore, this law also created an unprecedented institutional mechanism, the Cultural Heritage Council, a public authority within the municipality that counts religious clerics among its members. Moreover, the pressure to pass this law against the opposition of the local community, revealed one of the most harmful paradigms of international assistance in Kosovo: wherever there is a problem, a law or a policy needs to be ratified. This provided ample room for all those consultancies which reported “an achievement,” although laws are only tools for solving a problem and not an end in itself.

Today, in terms of cultural heritage protection, the historic centre of Prizren can be considered a war zone. The entire area is considered protected, but in the last year alone there were 11 reported cases of demolitions, five cases of serious damage, and 15 illegal interventions. In one egregious example, an 18th century house was demolished with no permission and the owner operates an illegal parking lot. There is a court case pending for destroying the property. This year, the speed of the zone’s degradation has accelerated. Enduring criminal activity is being witnessed inside the historic centre, an area of 44 hectares with over 20 legal and institutional mechanisms in place to provide for its protection and development. By far, the historic centre of Prizren is the most degraded area in the entire country. Even the authorities admit that in 90 per cent of cases there are failures to comply with construction permits.

In February 2014 a special Task Force for the Historic Centre of Prizren, comprised of all relevant authorities, was established in an effort to halt illegal activity in the area. However, to date it has held only eight meetings and managed to review only 35 cases, almost all of which are related to very minor deviations such as the design of windows or fences, overlooking difficult cases. Last, but not least, around 30 parking lots operate in the area, most of them illegal. Despite dozens of reported cases, there are no criminal convictions for the destruction of cultural heritage to date.

A recently published report finds that about 3 million euros have been spent within a short period of time on the restoration of 10 cultural heritage monuments in Prizren. Today, almost all of these monuments are closed to the public and they generate no money at all from potential economic activity. Only one even has a management plan. Millions of euros from the Kosovo taxpayers and international donors spent on restoration have produced closed-off monuments, which do not serve the purpose of such investments.

More than anything else, the Historic Centre of Prizren is an issue of rule of law — or the lack of it. The entire area is desperately trapped between two pernicious forces, the business community on one side and incompetent and unwilling state institutions on the other. Paradoxically, the international community’s backing for Kosovo’s efforts to become a UNESCO member were not accompanied by a strong commitment to create an effective system of cultural heritage management. The concern is that if international authorities do not react to the devastation of Prizren’s heritage, it will be perceived as a silent legitimization of the degradation. Neutrality in such a situation would be perceived as choosing the side of the perpetrators. The pressure the international community exercised to adopt the Law on the Historic Centre of Prizren aimed to prevent the continuation of degradation. However despite the law being in force, it is not bringing the desired change and Prizren’s heritage is systematically and rapidly deteriorating.

If Pieter Feith and Dardan Gashi had been more careful at the time, they would understand the central argument of the citizens’ opposition. The argument was that the heritage was well covered by laws and various mechanisms, but Prizren was nevertheless being destroyed because there was no implementation of the existing laws. Consequently, all of the energy and the pressure should be exercised not in drafting and ratifying a new law, but in the consolidation of state mechanisms that would protect heritage. The only difference between 2008 and today is that the city is even more destroyed, while the opposition’s argument still stands.

A couple of days ago we lost another monument in Prizren. It was the fifth case of devastation of a cultural heritage property in Prizren in a month. Even worse, dozens of other old buildings remain in such a bad condition that new cases of demolitions will likely follow soon. Nearly four years after its adoption, the Law on the Historic Centre of Prizren has not helped in reversing negative trends, let alone provide for protection and development for the area.

In this state of chaos and uncertainty regarding the future of the historic centre, one thing is certain: the abundant laws and policies are not helping at all. In the case of Prizren, law enforcement should mean a policy of punishment. Until the first conviction for ‘damaging cultural heritage’ is issued, the destruction will not cease. Secondly, the central authorities responsible for cultural heritage urgently need to assess the conditions and invest in the most endangered buildings of the area through preventive measures (emergency interventions). Third, the area is in need of a vision which would allow for development through an efficient system of management. A concrete management plan can offer concrete tools for protecting the historic centre beyond legal protection. The reformation of the management system of cultural heritage, which goes beyond the local needs in Prizren, implies the permanent protection of properties, the drafting of management plans, giving properties a function, investmenting in restoration and educating heritage professionals. The most important task, and at once the most difficult for us all, is reaching consensus between all parties, businesses included, for a development plan of the historic centre with conservation as an unnegotiable principle.

The rejection of the UNESCO bid last year taught us a good lesson, regardless of how painful the results might have been. UNESCO membership should not be a goal in itself, but the result of building an efficient system for cultural heritage management. It is hypocritical to pretend that we are rich in cultural heritage while we have institutions that have no clue how –or no will — to stop the degradation of this heritage.

Padi për shtetin që po e shkatërron Prizrenin

Sipas ligjeve të Kosovës, përgjegjësia primare për mbrojtjen e trashëgimisë kulturore bie mbi institucionet e shtetit. Edhe në rastet kur dëmtimi i një monumenti shkaktohet nga veprimi i individit, institucionet kanë përgjegjësi ligjore dhe penale për veprime parandaluese dhe ndëshkuese. Ajo çka po ndodh në Qendrën Historike të Prizrenit tash një kohë të gjatë është manifestimi më i qartë i mosinteresimit të shtetit për t’i përmbushur këto obligime ligjore.

Tanimë po shihet që të gjitha format e përdorura të presionit qytetar nuk po japin rezultat dhe trashëgimia kulturore në Prizren po vazhdon të shkatërrohet me dinamikë të shtuar. Vetëm në javën e fundit janë shkatërruar tre monumente në Prizren, ndërsa viteve të fundit janë raportuar dhjetëra raste të dëmtimit të trashëgimisë. Deri sot, askush nuk është ndëshkuar për këto veprime, që sipas Kodit Penal të Kosovës paraqesin vepra të rënda penale, të dënueshme me burgim deri në tri vite.

Nëse edhe më tutje nuk do të ndërmerret asnjë veprim institucional, forma e fundit e veprimit mbetet padia ndaj institucioneve të shtetit. Me heshtjen dhe mosveprimin e tyre, institucionet e shtetit po i shkelin ligjet e Kosovës dhe me këtë po bëhen bashkëpjesëmarrës në krimin ndaj trashëgimisë kulturore.

Forma e fundit e veprimit për ta shpëtuar Qendrën Historike është padia ndaj bartësve të institucioneve që janë përgjegjëse për mbrojtjen e trashëgimisë kulturore, përfshirë: Ministrin e Kulturës Kujtim Shala, Ministrin e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor Ferid Agani, Kryetarin e Prizrenit Ramadan Muja dhe Kryeprokurorin e Prizrenit Sylë Hoxha.

Natyrisht, bashkë me ta, do të duhej të paditeshin edhe disa bartës tjerë institucional, pjesë e sistemit shtetëror për mbrojtjen e trashëgimisë kulturore.

Mos e prekni kishën në kampusin e UP-së

Kisha e papërfunduar ortodokse në kampusin e Universitetit të Prishtinës dhe fati i këtij objekti zgjojnë interesim të madh në shoqërinë kosovare. Pothuaj secili e ka një version të vetin se si duhet vepruar me kishën, të gjitha këto propozime me karakter të intervenimit fizik, nga rrënimi e deri te shndërrimi i saj në hapësirë muzeale. Qëllimi i këtij shkrimi është të argumentojë qasjen e mosndërhyrjes fizike në objektin e kishës, dhe shkon përtej argumenteve pronësore e të dokumentacionit ligjor (leja e ndërtimit), për ç’gjë ekziston një kontest gjyqësor në zhvillim e sipër.

Cili është identiteti urban i Prishtinës?

Diskutimi mbi këtë kishë si rast i izoluar paraqet vazhdimësi të qasjes parciale ndaj hapësirës publike të Prishtinës. Në gjithë këto vite të pasluftës, debati publik – ndonëse rëndom i kufizuar – ka qenë i orientuar në trajtimin veç e veç të rasteve mbi ndërtesat publike, sheshet, infrastrukturën, memorialet dhe elementet tjera përbërëse të hapësirës publike. Ndër rastet më të ndieshme të kësaj periudhe kanë qenë katedralja katolike, xhamia e re, sheshet qendrore të qytetit, hotel Unioni, qendra historike dhe të ngjashme. Asnjëherë deri tani, banorët e Prishtinës nuk e kanë zhvilluar diskutimin mbi Prishtinën që ata e dëshirojnë. Pyetjet si “çfarë identiteti duhet të ketë qytetit”, “si ndikon hapësira publike në formësimin e identiteteve partikulare”, “cili duhet të jetë balanci mes sekulares dhe fetares në hapësirën publike” vazhdojnë të mbeten pa përgjigje të qartë.

Si ilustrim, të marrim shembullin e katedrales katolike në qendër. Si u bë që një shkolle publike, që përfaqësonte një histori të rëndësishme sociale dhe kujtesë kolektive të qytetit, të rrënohet me aq lehtësi dhe pa kurrfarë debati publik, për t’i krijuar hapësirë një objekti fetar. Dhe kjo nuk është e vetmja periudhë e paqartësisë urbane në qytet. Së paku nga përfundimi i luftës së dytë botërore, Prishtina është në transformim të përhershëm. Nga interpretimet moderniste të periudhës së socializmit, te post-modernja e viteve të 70-ta që synoi rikthimin e së vjetrës orientale, nga vitet e okupimit që e zhvendosi në margjina të hapësirës publike gjithçka që nuk ishte sërbe, deri te kaosi urban i ndërtimeve pa leje të pas vitit 1999, Prishtina me dekada është duke e zhvilluar betejën e gjetjes së vetvetes.

Prandaj, paralelisht me diskutimet për rastet e veçanta, shoqëria ka nevojë për një diskutim demokratik mbi identitetin e Prishtinës. Dhe, pa një vizion më të gjerë mbi hapësirën publike të qytetit si burim identitetesh, çdo zgjidhje e prodhuar për rastet e veçanta, si ai për kishën në kampusin e UP, rrezikon të prodhojë pasoja degraduese.

90-tat e aparteidit në hapësirën publike

Dekada e okupimit sërb të Kosovës nën regjimin e Millosheviçit u manifestua edhe me zaptimin e hapësirës publike të qyteteve të Kosovës, dhe Prishtina nuk bënte përjashtim. Ndërtimi i një objekti kishtar në hapësirën e Universitetit të Prishtinës ishte manifestim i politikës së dominimit dhe aparteidit. Ky akt përbënte sulm të drejtpërdrejtë në vetë qenien dhe rrugën e emancipimit të një shoqërie, pra në sistemin e arsimit, që veç tjerash kishte edhe funksion të rezistencës politike ndaj regjimit shtypës të Millosheviçit. Ndërtimi i kishës ishte projekt i përbashkët i shtetit sërb dhe Kishës Ortodokse Sërbe që synonte të ndërhyjë edhe fizikisht në sistemit arsimor të Kosovës. Nuk ka asnjë dilemë që kjo kishë nuk ka asnjë element fetar e shpirtëror dhe kryekëput është intervenim politik, pjesë e një ndërmarrje më të madhe të dhunës së shtetit sërb ndaj shoqërisë kosovare.

Kujtesa dhe harresa kolektive

Pikërisht për arsyet që u përmendën më lart, ne duhet ta ruajmë kujtesën për këtë kishë dhe ta përcjellim tutje gjithë narracionin politik rreth saj. Ky objekt paraqet dëshminë më të qartë fizike të një prej periudhave më të vështira të shoqërisë tonë. Dhe është obligim i yni që narracionin që fshihet brenda mureve të kësaj kishe t’ua bartim gjeneratave të ardhshme. Prandaj edhe objektin duhet ta lëmë ashtu si është, të papërfunduar, të ndërprerë. Njëjtë si projekti i dhunës politike i Sërbisë për spastrim etnik që ka mbetur i papërfunduar, i ndërprerë. Përveç simbolikës, për t’i dhënë asaj hapësire edhe një funksion komunitar, kopshti përreth këtij objekti mund të rregullohet dhe të shndërrohet në një hapësirë mikpritëse për qytetarët. Gjithashtu, kisha mund të nominohet edhe për Listën e Trashëgimisë Kultirore dhe t’i ofrohet mbrojtje ligjore. Ta ruajmë atë si shoqëri dhe si shtet si një sajt të kujtesës (memory site), ashtu si ruhen sajtet e Holokaustit, apo copëza të murit të Berlinit, apo të ngjashme.

Edhe ashtu, ne i kemi zhdukur pothuaj të gjitha dëshmitë dhe gjurmët fizike të rezistencës paqësore dhe luftës së fundit. Rreziku më i madh i harresës kolektive është mundësia për të mos nxjerrë mësime nga e kaluara shkatërruese, që shpesh rezulton me përsëritje të së keqes. Kisha le të mbetet aty ku është dhe ashtu si është dhe le të na shërbejë si një përkujtues i bukur dhe i shëmtuar në të njëjtën kohë se nëpër çka kemi kaluar si shoqëri. Si përkujtues i asaj që na kanë bërë dhe që ne nuk duhet t’ia bëjmë të tjerëve.

Qendra historike e parkingjeve ilegale

Mbi 90 përqind e lejeve urbanistike nuk janë respektuar brenda Qendrës Historike të Prizrenit. Me këtë statistikë, çdo lloj arsyetimi e zotimi që vjen nga institucionet për mbrojten e trashëgimisë kulturore nuk është tjetër pos përpjekje e dëshpëruar për manipulim me opinionin publik. Prizreni është zonë e kriminalitetit të lartë urbanistik dhe kushdo që pretendon të kundërtën është ose i paaftë për të kuptuar realitetin ose mashtrues i qëllimtë.

Para disa ditësh, në zonën e mbrojtur të qytetit ngjau edhe një rrënim pa leje dhe ajo hapësirë e liruar shpejt u shndërrua në parking. Ky është edhe një rast tipik i shkeljes së disafishtë – pa pëlqim të autoriteteve të trashëgimisë kulturore, pa leje urbanistike për rrënim dhe pa leje për ushtrim të veprimtarisë afariste. Për vetëm pak vite, zona historike e qytetit është vërshuar nga parkingjet ilegale. Në hapësirat ku dikur ishin shtëpitë e vjetra dhe ndërtesat tjera të trashëgimisë kulturore të qytetit, sot operojnë dhjetëra parkingje ilegale.

Rasti i fundit ka ndodhur për shkak se rasti i parafundit ka kaluar pa asnjë pasojë. Dhe ai i parafundit është thirrur në ato të mëhershmet. Tashmë të gjithë e dijnë, dëmtimi i trashëgimisë kulturore nuk prodhon asnjë ndëshkim. Ndonëse paraqet vepër të rëndë penale, të dënueshme me burgim dhe gjoba marramendëse, dhe përkundër raportimit për dhjetëra raste të dëmtimeve, deri sot nuk ekziston asnjë vendim i plotfuqishëm gjykate për t’i dënuar keqbërësit.

Nga një zonë me potencial për të konkurruar trashëgiminë botërore, ajo ka degraduar në një qendër historike të parkingjeve dhe hoteleve ilegale. Aplikimi i ardhshëm për anëtarësimin e Kosovës në UNESCO nuk është larg dhe tashmë koha punon kundër nesh. Prizrenin duhet ta shpëtojmë, pasi ai do të jetë një nga argumentet tona më të fuqishme në rrugën drejt UNESCO-s.

Milionat që nuk po e ndalin degradimin e trashëgimisë

Qendra Historike e Prizrenit është e degraduar në një masë të frikshme. Nësë e përdorim analogjinë e situatave të konfliktit për trashëgiminë kultutore, Qendra Historike i ngjan një zonte lufte. Paradoksalisht, qendra e qytetit ka numër tejet të madh mekanizmash ligjor e institucional që synojnë mbrojtjen e saj. Prej ligjit të veçantë të miratuar nga Kuvendi, Planit të Konservimit të miratuar nga Komuna, Task Forcës së qeverisë qendrore për trajtimin e ndërtimeve pa leje, e deri te Qendra Rajonale e Trashëgimisë Kulturore dhe Këshilli për Trashëgiminë Kulturore, kjo qendër posedon një mori garancash. Por, edhe përkundër kësaj, zona e parë e qytetit vazhdon të pësojë nga aktivitetet degraduese, si rezultat i veprimit të grupeve të fuqishme ekonomike dhe neglizhencës vepruese nga institucionet. Për ta bërë këtë situatë edhe më të rëndë, as investimet milionëshe të buxhetit të shtetit dhe donatorëve ndërkombëtarë për restaurimin e monumenteve të trashëgimisë nuk po e ndalin trendin e degradimit.

Në hulumtimin e fundit të organizatës EC Ma Ndryshe është konstatuar se gjatë dekadës së fundit, janë shpenzuar rreth 3 milionë euro në dhjetë projekte restauruese të monumenteve në Prizren. Për fat të keq, kjo shumë marramendëse e investuar në emër të mbrojtjes së trashëgimisë kulturore ka prodhuar vetëm realitetin e dyerve të mbyllura. Në total, këto dhjetë monumente të restauruara i kanë dyert e mbyllura për vizitorë dhe komunitetin lokal afro 350 muaj. Rrjedhimisht, edhe përfitimi nga aktiviteti eventual ekonomik i këtyre monumenteve është 0 euro. Përveç dobisë ekonomike, këto monumente të mbyllura nuk po i shërbejnë as qëllimeve jo-ekonomike të trashëgimisë kulturore. Përfundimisht, këto investime nuk kanë arritur të prodhojnë rezultat të dëshiruar dhe domosdoshmërisht imponojnë nevojën për të rimenduar qasjen. Shpenzimi i parasë së taksapaguesit vendor ose të një shtetit tjetër duhet të ndjekë një logjikë të artikulimit të ndikimit të dëshiruar. Edhe në praktikën e mirë botërore, intervenimi fizik për qëllime të mbrojtjes së monumenteve, nuk është rezultat e ndikim i mjaftueshëm. Për arsye se, një monument i restauruar, por që rri i mbyllur dhe nuk e integron komunitetin, përbën një investim të vdekur dhe i kontribuon degradimit të mëtejshëm të atij monumenti.

Në mesin e këtyre dhjetë monumenteve të restauruara viteve të fundit ka edhe raste tejet groteske. Disa nga këta shembuj janë Hamami i Gazi Mehmed Pashës, ndërtesa e Kuvendit të vjetër – Beledija, Selamllëku i Shani Efendiut dhe Shtëpia e Shuaip Pashë Spahiut. Në rastin e Hamamit, institucionet e patën nisur restaurimin pa i siguruar të gjitha fondet e nevojshme dhe si pasojë punimet u patën ndërprerë në fund të vitit 2014. Prej asaj kohe, monumenti vazhdon të mbetet i cënueshëm ndaj faktorëve të jashtëm dhe në dy raste të identifikuara deri tani atij i është vjedhur plumbi nga kupolat. Në rastin e Beledijes, një intervenim restaurues me fonde ndërkombëtare kishte për synim funksionalizimin e ndërtesës si Qendër e parë Rajonale e Trashëgimisë Kulturore. Sot, këtë ndërtesë e shfrytëzon Drejtoria e Turizmit e Komunës së Prizrenit dhe ajo asnjëherë nuk ka funksionuar si qendër e trashëgimisë. Në një rast tjetër, kishin investuar dy donatorë të ndryshëm ndërkombëtar, njëri intervenim me qëllim restaurimi dhe tjetri me qëllim themelimin e një zyre informative për turistët. Edhe pse e pajisur plotësisht me inventar dhe me publikime promovuese, kjo zyre informative qëndron e mbyllur për afër shtatë muaj, si pasojë e paaftësisë së komunës për të punësuar personel. Edhe rasti i Shtëpisë së Shuaip Pashë Spahiut është dështim i llojit të vet. Përveç problemeve të pronësisë, atij i janë dhënë destinime të ndryshme, ndërsa i fundit ishte ai për të akomoduar Akademinë Diplomatike të Kosovës. Kjo shtëpi, që nga përfundimi i punimeve, asnjëherë nuk i ka hapur dyert, ndërsa me kohë, asaj i janë dëmtuar pjesë të caktuara të fasadës.

Si parakusht themelor, çdo intervenim në monumentet e trashëgimisë kulturore duhet të sigurohet për hartimin e planit të menaxhimit për ta planifikuar fazën e post-intervenimit. Në mesin e këtyre dhjetë monumenteve të restauruara, vetëm njëri prej tyre posedon plan menaxhimi. Paralelisht me realizimin e punimeve restauruese, duhet të krijohen grupe punuese për hartimin e planeve të menaxhimit dhe planifikimin e funksionalizimit të monumentit. Fokusi kryesor i donatorëve, qofshin vendor apo ndërkombëtar, duhet të jetë në përfshirjen e komunitetit për mbajtjen gjallë të monumenteve, qoftë në formë të vizitave të turistëve, zbatimit të programeve edukative, krijimit të hapësirave muzeale apo edhe krijimit të hapësirave të shfrytlzueshme për nevojat e komunitetit lokal. Për më tepër, programimi i fondeve që synojnë mbrojtjen e trashëgimisë kulturore duhet t’i përgjigjet një plani të përgjithshëm të nevojave dhe prioriteteve në trashëgiminë kulturore, duke e ndërprerë praktikën e deritashme të veprimeve ad-hoc dhe të pakoordinuara.

Qendra Historike e Prizrenit ka nevojë për shumë investime në emër të mbrojtjes së trashëgimisë kulturore. Por, asaj përfundimisht nuk i duhen milionat e çuar huq që prodhojnë monumente të mbyllura. Trashëgimia kulturore dhe turizmi janë potenciale reale zhvillimore të Prizrenit, ashtu si konstatohet edhe me Planin Zhvillimor të Komunës. Dhe për të përfituar nga ky potencial, fokusi i fondeve duhet të shkojë përtej intervenimit fizik në monumente.

Vdekje qytetit

Qytetet e Kosovës janë në transicion të përhershëm, së paku nga përfundimi i luftës së dytë botërore. Transformimi i parë drastik i qyteteve ka ndodhur si pjesë e projektit jugosllav. Atë kohë, e vjetra kryesisht otomane shihej si e papërshtatshme për interpretimin ideologjik të sistemit. Si pasojë, bërthamat e qyteteve (çarshitë, zonat historike) iu nënshtruan një procesi të retushimit fizik për të ndërtuar “të renë”. Ndërtime të reja dhe të larta (kryesisht të stilit modernist), skulptura universaliste, rrugë të gjëra të asfaltuara dhe të ngjashme e rikrijuan hapësirën publike me qëllim të shlyrjes së një pjese të kujtesës dhe ndërtimit të një rrëfimi të ri ideologjik.

Më pas, në periudhën e autonomisë u shfaqën përpjekjet e para për të kthyer atë pjesë të sulmuar të kujtesës. Përmes planeve urbane për qendrat historike u vendosën disa parime post-moderniste mbi trajtimin e qytetit. Për herë të parë në Kosovë u artikulua nevoja për rikthimin ose revitalizimin e zonave historike të qyteteve. Të gjitha këto mbetën vetëm dëshira të projektuara mbi letër, pasi që politikisht vendi po hynte në periudhën e turbulencave të fundviteve 80. Dekada që do të pasonte do të sillte një tjetër goditje për qytetet e Kosovës, nën masat e dhunshme të okupimit. Luftës së viteve 98-99 që shkatërroi pjesë të tëra të qyteteve i kishte paraprirë një periudhë e gjatë e neglizhencës totale ndaj qyteteve, duke e sulmuar në veçanti trashëgiminë kulturore.

Dhe paslufta. Koha e administrimit ndërkombëtar dhe e instalimit të një kleptokracie vendore, të dyja totalisht të painteresuara për t’i mbrojtur qytetet. Një ndërhyrje e egër dhe e pamëshirshme ndaj gjithçkaje që kishte mbetur. Ndërtime të reja e mbindërtime gjithkund dhe pa kurrfarë kriteri. Projekte të mëdha infrastrukturore pa kurrfarë ndieshmërie ndaj mjedisit jetësor. Rrënim i monumenteve të trashëgimisë kulturore për të krijuar hapësira të reja komerciale. Zaptim i hapësirës publike dhe privatizimi i të gjitha të mirave publike.  

Të gjitha këto faza të transformimeve i kanë lënë qytetet tona pa identitet. Ato janë shndërruar në prenë më të lehtë të njërës apo tjetrës elitë politike e ekonomike. Ne përfundimisht e kemi humbur betejën për t’i shpëtuar qytetet tona. Ndonëse elitat dallojnë njëra prej tjetrës, ajo që mbeti e njejtë nga LIIB është heshtja dhe nënshtrimi ynë ndaj çdo intervenimi mbi qytetet tona. Shikuar nga kohëzgjatja e fazave të deritanishme të transformimeve, i bie që jemi diku nga fundi i fazës së fundit. Keni ndonjë prognozë, cila do të jetë ndërhyrja e rradhës?

Dhjetë arsye për të mos e vizituar Prizrenin

Prizreni është qytet i tolerancës. Është vend ku shtëpi të vjetra rrënohen dhe shndërrohen në vendparkingje, kalldrëmi zëvendësohet me asfallt, e gjelbërta me rrasa, e qerpiqi me tulla. Zona historike e qytetit është përplot me ndërtime pa leje, ndërsa hapësira publike e ngufatur me tavolina e karrige. Ku edhe milionat e shpenzuar për restaurime të monumenteve kanë prodhuar më shumë degradim, ndërsa edhe ato pak hapësira kulturore gjenden në listën e privatizimit. Prizreni është qytet që investon më pak se një euro për kokë banori në kulturë dhe ku prokurorët pinë kafe në hotelet e ndërtuara pa leje. Është vend ku inspektorët rrënojnë baraka në lagjet periferike, derisa në qendër të qytetit nuk guxojnë as të kontrollojnë decibelat e muzikës së diskotekave. Më e keqja, i gjithë ky krim mbi kulturën dhe qytetin ndodh dhe kalon në heshtje të plotë. Qyteti sot manifeston nivele të frikshme tolerance ndaj krimit, shkatërrimit dhe tjetërsimit.

Mungesën e aftësisë për të reaguar dhe vepruar kundër shkatërrimit të qytetit e kemi zëvendësuar me rrëfimin mbi bukurinë e qytetit. Lista me arsyet pse duhet vizituar Prizreni, epitete të lavdishme që thirren në lashtësi e civilizim, toleranca e fryrë fetare, qebapa, festivale, çaj rusi... Një rrëfim i rrejshëm si përpjekje për të mbuluar turpin e heshtjes. Një lloj mohimi i realitetit, si mekanizëm ballafaqimi dhe si vetëmashtrim. Me ose pa vetëdije kemi rrëshqitur në diskursin më dominant të dekadës së fundit në Kosovë, atë të imazhit. Një përpjekje e pasinqertë për të promovuar atë që nuk e ke, gjithmonë duke i fshehur të metat. Prizreni është shembull adekuat për të kuptuar potencialin shkatërrues të rrëfimit të rrejshëm mbi të bukurën. Një qytet i tërë vazhdon të mbetet peng i këtij rrëfimi, i cili e neutralizon krimin dhe e mbyt aktivizmin.

Prizreni nuk është qytet i kulturës. Për të shpëtuar qytetin, fillimisht duhet ta pranojmë këtë realitet. Dhe pastaj të konfrontohemi me të keqen. Përndryshe, nga togfjalëshi “qytet i kulturës”, përveç cilësorit “kulturor”, rrezikojmë ta humbim edhe statusin “qytet”.

#perLumbardhin

Në vitin 2007 qeveria lokale e Prizrenit po i bënte matjet e fundit teknike para rrënimit të Kino Lumbardhit. Organizimi i shpejtë i skenës së pavarur kulturore në Prizren, e përkrahur nga shumë qytetarë atë kohë, e kishte shpëtuar përkohësisht ndërtesën e kinos nga rrënimi. Ndërkohë, pasuan vitet e heshtjes dhe mosinteresimit, ndërsa të vetmet ngjarje që e mbanin gjallë disi kinon ishin festivalet e kulturës. As edhe më i vogli kujdes institucional për gjithë këto vite e kishte degraduar keq monumentin, derisa në korrikun e këtij viti u lajmërua një institucion i shtetit. Për fat të keq, ishte Agjencia Kosovare e Privatizimit.

Këtë herë mobililizimi i shoqërisë civile i tejkaloi përmasat e vitit 2007. Iniciativa për mbrojtjen e kinos nuk e bashkoi vetëm skenën e pavarur të kulturës, por edhe organizatat e tjera të shoqërisë civile. Më e rëndësishmja, jo vetëm ato të Prizrenit, por 58 organizata të shoqërisë civile nga krejt Kosova. Ky nivel i mobilizimit ishte i domosdoshëm, pasi që privatizimi eventual nënkuptonte humbjen e një nga landmark (shënjues kulturor) më të njohur të qytetit. Në të njëjtën kohë, ky bashkim po tregonte edhe një lloj pjekurie të organizatave të shoqërisë civile, të cilët u bashkuan për ta shpëtuar një vlerë të rrezikuar. Iniciativa për Mbrojtjen e Kino Lumbardhit është antidot për mendësinë që po i shkatërron qytetet tona, e mbi të gjitha kujtesën tonë mbi to.

Reagimi i këtij viti që filloi me protestën gjatë Dokufest dhe vazhdoi me Iniciativën për Lumbardhin prodhoi efekte të shpejta. Komuna e Prizrenit shpalli kinon zonë me interes të përgjithshëm publik dhe kërkoi ndaljen e privatizimit, derisa shpejt pasoi edhe konfirmimi i Ministrisë së Kulturës se kino ka status të mbrojtjes ligjore dhe si e tillë do të jetë pjesë e Listës së Trashëgimisë Kulturore. Ndërkohë, në krah të organizatave të shoqërisë civile u rreshtua edhe Zyra e Bashkimit Evropian në Kosovë. Pjesë e iniciativës është edhe peticioni i qytetarëve, ndërsa përveç Prizrenit nënshkrimet janë mbledhur edhe në qytetet tjera të Kosovës. Aktualisht, diskutimi mbi Lumbardhin po zhvillohet brenda një trupi ad-hoc ndër-institucional që po angazhohet për gjetjen e modaliteteve ligjore për t’ia kthyer kinon qytetarëve. Bashkimi i shoqërisë civile ka prodhuar një cilësi të re edhe në angazhimin institucional në Kosovë, duke i sjellë të gjithë rreth tryezës për të krijuar një precedent pozitiv në shtetin që ka humbur qindra monumente këto 15 vite.

Iniciativa për Lumbardhin nuk është vetëm kundër rrënimit, por ka prezantuar edhe plan konkret për menaxhimin e kinos. Me këtë, aktivistët që po angazhohen në mbrojtjen e këtij monumenti, po zotohen edhe për përgjegjësi shtesë. Plani i prezantuar parashesh shndërrimin e Kino Lumbardhit në një hapësirë kulturore multi-funksionale, e cila do të jetë e aftë për të mbajtur veten. Pjesë e këtij zotimi është edhe angazhimi për të mobilizuar burime të nevojshme për intervenime konservuese, të cilat bashkë me planin e menaxhimit do ta kthenin jetën në këtë hapësirë dhe do ta shpëtonin kinon nga degradimi i mëtejmë.

Megjithatë, rreziku nuk ka kaluar ende. Iniciativa për Lumbardhin do t’i vazhdojë përpjekjet deri sa të eliminohen të gjitha paqartësitë dhe kino t’i kthehet qytetarëve. Si shënjues kulturor, Kino Lumbardhi tashmë është shndërruar në ikonë (një simbol me kuptime të shumta) që përfaqëson (shënjon) një epokë, një zonë, një besim, një kulturë, një qytet dhe një traditë. Mbrojtja e këtyre vlerave është pika që na bashkon të gjithëve në angazhimin #perLumbardhin, i cili do të jetojë dhe #perShoqerineCivile, e cila do të bëhet.

Qyteti pa hapësirë publike

Prizreni është qytet i kapur. Prapa fasadës së “bukur” historike e kulturore të tij fshihet një “twilight zone”. Brenda kësaj zone veprojnë grupe të organizuara që publiken e shohin si mundësi për përfitime personale. Janë grupe e individë që publiken e kanë shndërruar në private, në dëm të qytetit. Ata e dinë mirë se sa më i varfër qyteti, aq më të pasur ata, dhe anasjelltas. Qyteti i zhvilluar është ankthi i tyre më i madh. Prandaj, bëjnë çmos për të ruajtur këtë relacion. Deri tani, po ia dalin për mrekulli. Qytetin, vazhdojnë ta mbajnë të ngufatur. Prizreni është qytet i kapur dhe po mbahet i tillë dhunshëm. Prizreni është qytet pa hapësirë publike, mbi të cilin po ushtrohet dhunë në mënyrë sistematike.

Akti fillestar i dhunës mbi qytetin ndodhi në kohën e rindërtimit dhe sanimit të dëmeve fizike të luftës së fundit. Një kastë injorante politike kishte ndarë mendjen për të “modernizuar” qytetin. Vendimi ishte i prerë, kalldrëmi do të largohej nga rrugët e qytetit dhe vendin e tij do të zinte asfalti. Me largimin e gurëve mbi të cilët është gdhendur historia e qytetit kishte filluar procesi i shlyrjes së kujtesës. Këto ishin faqet e para të rrëfimit të ri për qytetin. Për shpëtimtarët e ri të qytetit, ata të vërtetit. Dhe për orientimin e ri të qytetit, atë “Europian”. Rradhën e kishin ndërtesat, të cilat ishin përkujtuese se qyteti kishte traditë kulturore edhe para vitit 1999. Një pjesë e tyre u eliminuan në tërësi, ndërsa të tjerat u neglizhuan dhe si pasojë u vetëshkatërruan.

Ndërkohë, grupet kriminale veç kishin filluar t’i akomodonin interesat e tyre afariste, kudo që gjenin një vend të lirë. Kur nuk e gjenin atë hapësirë, e krijonin vetë. Mbindërtime ilegale, rrënime të shtëpive të vjetra për të ndërtuar hotele e zona parkingu, zaptime të zonave të këmbësorëve për të vendosur më shumë tavolina e karrige. Askush nuk i pengonte, e nuk i pengojnë as sot. Sepse ata nuk janë vetëm. Prokurorë shteti e drejtorë komune vazhdojnë të pinë kafe në ato vende, ndërsa detyra e tyre duhej të ishte iniciimi i hetimeve dhe nxjerrja e vendimeve për rrënim. Kultura e mosndëshkimit ishte emri tjetër i kësaj “twilight zone”. Qyteti tashmë ishte dorëzuar, ata ishin zotët e ri të hapësirës publike.

Nuk përfundon me kaq. Manifestimi më i dhimbshëm i dhunës ndaj qytetit ndodh me paranë publike. Politika e qytetit nuk është ndalur asnjë moment të investojë në projekte të infrastrukturës, duke sjellur interpretime nga më të çoroditurat në hapësirën publike. Sheshe betoni duke i prerë drunjtë, ura të reja me arkitekturë morbide, fontana në formë topthash, restaurime të monumenteve me materiale të huaja. Dhe të gjitha këto pa e pyetur askënd. Një numër i vogël individësh, brenda dhe jashtë qeverisë së qytetit, e nganjëherë edhe brenda edhe jashtë, janë shndërruar në pronarë të hapësirës publike. Ata i bashkon dhe i mban të fuqishëm tenderi.  

Kapja e qytetit e ka larguar qytetarin nga hapësira publike. E shumta që mund të bëjnë sot qytetarët është të pinë kafe në hapësirën publike të qytetit. Gjithçka tjetër është e ndaluar dhe i takon dikujt tjetër. Në vend se të jenë pjesëmarrës direkt në bërjen dhe ruajtjen e kësaj hapësire, qytetarët janë shndërruar në habitues pasiv që i nënshtrohen diktatit të të fortëve injorantë. Para syve të tyre, qyteti është transformuar në diçka që që as vetë nuk e njohin. Kujtesa e tyre për qytetin është sulmuar në mënyrën më brutale të mundshme. Prizreni është shembulli më i dhimbshëm i humbjes së më të vlefshmes për qytetarin. Me këtë, qytetarët janë shndërruar në të huaj në vendin e tyre, që qytetin e përjetojnë vetëm si hapësirë për kryerjen e nevojave utilitare të përditshmërisë. Me humbjen e hapësirës publike, në Prizren po humb edhe nocioni i së mirës së përbashkët.

Jo rrallë herë është tentuar të çkapet qyteti dhe të rifitohen hapësirat publike. Përpjekjet vazhdojnë edhe sot, por ato mbeten të pamjaftueshme dhe shpesh margjinale. Për fat të keq, e tëra ka marr formën e një beteje mes dy mendësive. Njërës, që e dashuron qytetin dhe tjetrës, që e zhvat ate. Derisa të parët flasin për hapësirën publike si e mirë e përbashkët, të dytët e shohin si mundësi për përfitime personale. Ne flasim për kujtesën, demokracinë dhe mirëqenien, e ata për narrativin çlirimtar, kleptokracinë dhe paranë.

Rezistenca ndaj kapjes duhet të forcohet dhe të zhvillohet në çdo cep të hapësirës publike. Nëse rezultatet nuk mund të arrihen shpejt, duhet të synojmë nga një metër katror çkapje të hapësirës publike në ditë. Dhe kështu, hap pas hapi deri në kthimin e qytetit te qytetarët. Një rast inkurajues është organizimi qytetar për të shpëtuar Kino Lumbardhin, një tjetër hapësirë publike që u kanos nga privatizimi dhe apetitet tjera gllabëruese. Iniciativa për ta mbrojtur Lumbardhin dhe për ta kthyer atë në shërbim të qytetarit është model që duhet replikuar edhe në pjesët tjera të qytetit.

Reagimi që filloi me protestën gjatë Dokufest dhe vazhdoi me Iniciativën për Lumbardhin prodhoi efekte të shpejta. Komuna e Prizrenit shpalli kinon zonë me interes të përgjithshëm publik dhe kërkoi ndaljen e privatizimit, derisa shpejt pasoi edhe konfirmimi i Ministrisë së Kulturës se kino ka status të mbrojtjes ligjore dhe si e tillë do të jetë pjesë e Listës së Trashëgimisë Kulturore. Pjesë e iniciativës është edhe peticioni i qytetarëve, ndërsa përveç Prizrenit nënshkrimet janë mbledhur edhe në qytetet tjera të Kosovës. Aktualisht, diskutimi mbi Lumbardhin po zhvillohet brenda një trupi ad-hoc ndër-institucional që po angazhohet për gjetjen e modaliteteve ligjore për t’ia kthyer kinon qytetarëve. Bashkimi i shoqërisë civile ka prodhuar një cilësi të re edhe në angazhimin institucional në Kosovë, duke i sjellë të gjithë rreth tryezës për të krijuar një precedent pozitiv në shtetin që ka humbur qindra monumente dhe ka degraduar hapësirën e vet publike këto 16 vite.

Hapësirën publike, e cila po na mohohet duhet ta rikthejmë vetë, sepse ne jemi publiku. Në të kundërt, do të vazhdojmë ta paguajmë haraçin për shfrytëzimin e hapësirës tonë.