Vdekje qytetit

Qytetet e Kosovës janë në transicion të përhershëm, së paku nga përfundimi i luftës së dytë botërore. Transformimi i parë drastik i qyteteve ka ndodhur si pjesë e projektit jugosllav. Atë kohë, e vjetra kryesisht otomane shihej si e papërshtatshme për interpretimin ideologjik të sistemit. Si pasojë, bërthamat e qyteteve (çarshitë, zonat historike) iu nënshtruan një procesi të retushimit fizik për të ndërtuar “të renë”. Ndërtime të reja dhe të larta (kryesisht të stilit modernist), skulptura universaliste, rrugë të gjëra të asfaltuara dhe të ngjashme e rikrijuan hapësirën publike me qëllim të shlyrjes së një pjese të kujtesës dhe ndërtimit të një rrëfimi të ri ideologjik.

Më pas, në periudhën e autonomisë u shfaqën përpjekjet e para për të kthyer atë pjesë të sulmuar të kujtesës. Përmes planeve urbane për qendrat historike u vendosën disa parime post-moderniste mbi trajtimin e qytetit. Për herë të parë në Kosovë u artikulua nevoja për rikthimin ose revitalizimin e zonave historike të qyteteve. Të gjitha këto mbetën vetëm dëshira të projektuara mbi letër, pasi që politikisht vendi po hynte në periudhën e turbulencave të fundviteve 80. Dekada që do të pasonte do të sillte një tjetër goditje për qytetet e Kosovës, nën masat e dhunshme të okupimit. Luftës së viteve 98-99 që shkatërroi pjesë të tëra të qyteteve i kishte paraprirë një periudhë e gjatë e neglizhencës totale ndaj qyteteve, duke e sulmuar në veçanti trashëgiminë kulturore.

Dhe paslufta. Koha e administrimit ndërkombëtar dhe e instalimit të një kleptokracie vendore, të dyja totalisht të painteresuara për t’i mbrojtur qytetet. Një ndërhyrje e egër dhe e pamëshirshme ndaj gjithçkaje që kishte mbetur. Ndërtime të reja e mbindërtime gjithkund dhe pa kurrfarë kriteri. Projekte të mëdha infrastrukturore pa kurrfarë ndieshmërie ndaj mjedisit jetësor. Rrënim i monumenteve të trashëgimisë kulturore për të krijuar hapësira të reja komerciale. Zaptim i hapësirës publike dhe privatizimi i të gjitha të mirave publike.  

Të gjitha këto faza të transformimeve i kanë lënë qytetet tona pa identitet. Ato janë shndërruar në prenë më të lehtë të njërës apo tjetrës elitë politike e ekonomike. Ne përfundimisht e kemi humbur betejën për t’i shpëtuar qytetet tona. Ndonëse elitat dallojnë njëra prej tjetrës, ajo që mbeti e njejtë nga LIIB është heshtja dhe nënshtrimi ynë ndaj çdo intervenimi mbi qytetet tona. Shikuar nga kohëzgjatja e fazave të deritanishme të transformimeve, i bie që jemi diku nga fundi i fazës së fundit. Keni ndonjë prognozë, cila do të jetë ndërhyrja e rradhës?

Dhjetë arsye për të mos e vizituar Prizrenin

Prizreni është qytet i tolerancës. Është vend ku shtëpi të vjetra rrënohen dhe shndërrohen në vendparkingje, kalldrëmi zëvendësohet me asfallt, e gjelbërta me rrasa, e qerpiqi me tulla. Zona historike e qytetit është përplot me ndërtime pa leje, ndërsa hapësira publike e ngufatur me tavolina e karrige. Ku edhe milionat e shpenzuar për restaurime të monumenteve kanë prodhuar më shumë degradim, ndërsa edhe ato pak hapësira kulturore gjenden në listën e privatizimit. Prizreni është qytet që investon më pak se një euro për kokë banori në kulturë dhe ku prokurorët pinë kafe në hotelet e ndërtuara pa leje. Është vend ku inspektorët rrënojnë baraka në lagjet periferike, derisa në qendër të qytetit nuk guxojnë as të kontrollojnë decibelat e muzikës së diskotekave. Më e keqja, i gjithë ky krim mbi kulturën dhe qytetin ndodh dhe kalon në heshtje të plotë. Qyteti sot manifeston nivele të frikshme tolerance ndaj krimit, shkatërrimit dhe tjetërsimit.

Mungesën e aftësisë për të reaguar dhe vepruar kundër shkatërrimit të qytetit e kemi zëvendësuar me rrëfimin mbi bukurinë e qytetit. Lista me arsyet pse duhet vizituar Prizreni, epitete të lavdishme që thirren në lashtësi e civilizim, toleranca e fryrë fetare, qebapa, festivale, çaj rusi... Një rrëfim i rrejshëm si përpjekje për të mbuluar turpin e heshtjes. Një lloj mohimi i realitetit, si mekanizëm ballafaqimi dhe si vetëmashtrim. Me ose pa vetëdije kemi rrëshqitur në diskursin më dominant të dekadës së fundit në Kosovë, atë të imazhit. Një përpjekje e pasinqertë për të promovuar atë që nuk e ke, gjithmonë duke i fshehur të metat. Prizreni është shembull adekuat për të kuptuar potencialin shkatërrues të rrëfimit të rrejshëm mbi të bukurën. Një qytet i tërë vazhdon të mbetet peng i këtij rrëfimi, i cili e neutralizon krimin dhe e mbyt aktivizmin.

Prizreni nuk është qytet i kulturës. Për të shpëtuar qytetin, fillimisht duhet ta pranojmë këtë realitet. Dhe pastaj të konfrontohemi me të keqen. Përndryshe, nga togfjalëshi “qytet i kulturës”, përveç cilësorit “kulturor”, rrezikojmë ta humbim edhe statusin “qytet”.

#perLumbardhin

Në vitin 2007 qeveria lokale e Prizrenit po i bënte matjet e fundit teknike para rrënimit të Kino Lumbardhit. Organizimi i shpejtë i skenës së pavarur kulturore në Prizren, e përkrahur nga shumë qytetarë atë kohë, e kishte shpëtuar përkohësisht ndërtesën e kinos nga rrënimi. Ndërkohë, pasuan vitet e heshtjes dhe mosinteresimit, ndërsa të vetmet ngjarje që e mbanin gjallë disi kinon ishin festivalet e kulturës. As edhe më i vogli kujdes institucional për gjithë këto vite e kishte degraduar keq monumentin, derisa në korrikun e këtij viti u lajmërua një institucion i shtetit. Për fat të keq, ishte Agjencia Kosovare e Privatizimit.

Këtë herë mobililizimi i shoqërisë civile i tejkaloi përmasat e vitit 2007. Iniciativa për mbrojtjen e kinos nuk e bashkoi vetëm skenën e pavarur të kulturës, por edhe organizatat e tjera të shoqërisë civile. Më e rëndësishmja, jo vetëm ato të Prizrenit, por 58 organizata të shoqërisë civile nga krejt Kosova. Ky nivel i mobilizimit ishte i domosdoshëm, pasi që privatizimi eventual nënkuptonte humbjen e një nga landmark (shënjues kulturor) më të njohur të qytetit. Në të njëjtën kohë, ky bashkim po tregonte edhe një lloj pjekurie të organizatave të shoqërisë civile, të cilët u bashkuan për ta shpëtuar një vlerë të rrezikuar. Iniciativa për Mbrojtjen e Kino Lumbardhit është antidot për mendësinë që po i shkatërron qytetet tona, e mbi të gjitha kujtesën tonë mbi to.

Reagimi i këtij viti që filloi me protestën gjatë Dokufest dhe vazhdoi me Iniciativën për Lumbardhin prodhoi efekte të shpejta. Komuna e Prizrenit shpalli kinon zonë me interes të përgjithshëm publik dhe kërkoi ndaljen e privatizimit, derisa shpejt pasoi edhe konfirmimi i Ministrisë së Kulturës se kino ka status të mbrojtjes ligjore dhe si e tillë do të jetë pjesë e Listës së Trashëgimisë Kulturore. Ndërkohë, në krah të organizatave të shoqërisë civile u rreshtua edhe Zyra e Bashkimit Evropian në Kosovë. Pjesë e iniciativës është edhe peticioni i qytetarëve, ndërsa përveç Prizrenit nënshkrimet janë mbledhur edhe në qytetet tjera të Kosovës. Aktualisht, diskutimi mbi Lumbardhin po zhvillohet brenda një trupi ad-hoc ndër-institucional që po angazhohet për gjetjen e modaliteteve ligjore për t’ia kthyer kinon qytetarëve. Bashkimi i shoqërisë civile ka prodhuar një cilësi të re edhe në angazhimin institucional në Kosovë, duke i sjellë të gjithë rreth tryezës për të krijuar një precedent pozitiv në shtetin që ka humbur qindra monumente këto 15 vite.

Iniciativa për Lumbardhin nuk është vetëm kundër rrënimit, por ka prezantuar edhe plan konkret për menaxhimin e kinos. Me këtë, aktivistët që po angazhohen në mbrojtjen e këtij monumenti, po zotohen edhe për përgjegjësi shtesë. Plani i prezantuar parashesh shndërrimin e Kino Lumbardhit në një hapësirë kulturore multi-funksionale, e cila do të jetë e aftë për të mbajtur veten. Pjesë e këtij zotimi është edhe angazhimi për të mobilizuar burime të nevojshme për intervenime konservuese, të cilat bashkë me planin e menaxhimit do ta kthenin jetën në këtë hapësirë dhe do ta shpëtonin kinon nga degradimi i mëtejmë.

Megjithatë, rreziku nuk ka kaluar ende. Iniciativa për Lumbardhin do t’i vazhdojë përpjekjet deri sa të eliminohen të gjitha paqartësitë dhe kino t’i kthehet qytetarëve. Si shënjues kulturor, Kino Lumbardhi tashmë është shndërruar në ikonë (një simbol me kuptime të shumta) që përfaqëson (shënjon) një epokë, një zonë, një besim, një kulturë, një qytet dhe një traditë. Mbrojtja e këtyre vlerave është pika që na bashkon të gjithëve në angazhimin #perLumbardhin, i cili do të jetojë dhe #perShoqerineCivile, e cila do të bëhet.

Qyteti pa hapësirë publike

Prizreni është qytet i kapur. Prapa fasadës së “bukur” historike e kulturore të tij fshihet një “twilight zone”. Brenda kësaj zone veprojnë grupe të organizuara që publiken e shohin si mundësi për përfitime personale. Janë grupe e individë që publiken e kanë shndërruar në private, në dëm të qytetit. Ata e dinë mirë se sa më i varfër qyteti, aq më të pasur ata, dhe anasjelltas. Qyteti i zhvilluar është ankthi i tyre më i madh. Prandaj, bëjnë çmos për të ruajtur këtë relacion. Deri tani, po ia dalin për mrekulli. Qytetin, vazhdojnë ta mbajnë të ngufatur. Prizreni është qytet i kapur dhe po mbahet i tillë dhunshëm. Prizreni është qytet pa hapësirë publike, mbi të cilin po ushtrohet dhunë në mënyrë sistematike.

Akti fillestar i dhunës mbi qytetin ndodhi në kohën e rindërtimit dhe sanimit të dëmeve fizike të luftës së fundit. Një kastë injorante politike kishte ndarë mendjen për të “modernizuar” qytetin. Vendimi ishte i prerë, kalldrëmi do të largohej nga rrugët e qytetit dhe vendin e tij do të zinte asfalti. Me largimin e gurëve mbi të cilët është gdhendur historia e qytetit kishte filluar procesi i shlyrjes së kujtesës. Këto ishin faqet e para të rrëfimit të ri për qytetin. Për shpëtimtarët e ri të qytetit, ata të vërtetit. Dhe për orientimin e ri të qytetit, atë “Europian”. Rradhën e kishin ndërtesat, të cilat ishin përkujtuese se qyteti kishte traditë kulturore edhe para vitit 1999. Një pjesë e tyre u eliminuan në tërësi, ndërsa të tjerat u neglizhuan dhe si pasojë u vetëshkatërruan.

Ndërkohë, grupet kriminale veç kishin filluar t’i akomodonin interesat e tyre afariste, kudo që gjenin një vend të lirë. Kur nuk e gjenin atë hapësirë, e krijonin vetë. Mbindërtime ilegale, rrënime të shtëpive të vjetra për të ndërtuar hotele e zona parkingu, zaptime të zonave të këmbësorëve për të vendosur më shumë tavolina e karrige. Askush nuk i pengonte, e nuk i pengojnë as sot. Sepse ata nuk janë vetëm. Prokurorë shteti e drejtorë komune vazhdojnë të pinë kafe në ato vende, ndërsa detyra e tyre duhej të ishte iniciimi i hetimeve dhe nxjerrja e vendimeve për rrënim. Kultura e mosndëshkimit ishte emri tjetër i kësaj “twilight zone”. Qyteti tashmë ishte dorëzuar, ata ishin zotët e ri të hapësirës publike.

Nuk përfundon me kaq. Manifestimi më i dhimbshëm i dhunës ndaj qytetit ndodh me paranë publike. Politika e qytetit nuk është ndalur asnjë moment të investojë në projekte të infrastrukturës, duke sjellur interpretime nga më të çoroditurat në hapësirën publike. Sheshe betoni duke i prerë drunjtë, ura të reja me arkitekturë morbide, fontana në formë topthash, restaurime të monumenteve me materiale të huaja. Dhe të gjitha këto pa e pyetur askënd. Një numër i vogël individësh, brenda dhe jashtë qeverisë së qytetit, e nganjëherë edhe brenda edhe jashtë, janë shndërruar në pronarë të hapësirës publike. Ata i bashkon dhe i mban të fuqishëm tenderi.  

Kapja e qytetit e ka larguar qytetarin nga hapësira publike. E shumta që mund të bëjnë sot qytetarët është të pinë kafe në hapësirën publike të qytetit. Gjithçka tjetër është e ndaluar dhe i takon dikujt tjetër. Në vend se të jenë pjesëmarrës direkt në bërjen dhe ruajtjen e kësaj hapësire, qytetarët janë shndërruar në habitues pasiv që i nënshtrohen diktatit të të fortëve injorantë. Para syve të tyre, qyteti është transformuar në diçka që që as vetë nuk e njohin. Kujtesa e tyre për qytetin është sulmuar në mënyrën më brutale të mundshme. Prizreni është shembulli më i dhimbshëm i humbjes së më të vlefshmes për qytetarin. Me këtë, qytetarët janë shndërruar në të huaj në vendin e tyre, që qytetin e përjetojnë vetëm si hapësirë për kryerjen e nevojave utilitare të përditshmërisë. Me humbjen e hapësirës publike, në Prizren po humb edhe nocioni i së mirës së përbashkët.

Jo rrallë herë është tentuar të çkapet qyteti dhe të rifitohen hapësirat publike. Përpjekjet vazhdojnë edhe sot, por ato mbeten të pamjaftueshme dhe shpesh margjinale. Për fat të keq, e tëra ka marr formën e një beteje mes dy mendësive. Njërës, që e dashuron qytetin dhe tjetrës, që e zhvat ate. Derisa të parët flasin për hapësirën publike si e mirë e përbashkët, të dytët e shohin si mundësi për përfitime personale. Ne flasim për kujtesën, demokracinë dhe mirëqenien, e ata për narrativin çlirimtar, kleptokracinë dhe paranë.

Rezistenca ndaj kapjes duhet të forcohet dhe të zhvillohet në çdo cep të hapësirës publike. Nëse rezultatet nuk mund të arrihen shpejt, duhet të synojmë nga një metër katror çkapje të hapësirës publike në ditë. Dhe kështu, hap pas hapi deri në kthimin e qytetit te qytetarët. Një rast inkurajues është organizimi qytetar për të shpëtuar Kino Lumbardhin, një tjetër hapësirë publike që u kanos nga privatizimi dhe apetitet tjera gllabëruese. Iniciativa për ta mbrojtur Lumbardhin dhe për ta kthyer atë në shërbim të qytetarit është model që duhet replikuar edhe në pjesët tjera të qytetit.

Reagimi që filloi me protestën gjatë Dokufest dhe vazhdoi me Iniciativën për Lumbardhin prodhoi efekte të shpejta. Komuna e Prizrenit shpalli kinon zonë me interes të përgjithshëm publik dhe kërkoi ndaljen e privatizimit, derisa shpejt pasoi edhe konfirmimi i Ministrisë së Kulturës se kino ka status të mbrojtjes ligjore dhe si e tillë do të jetë pjesë e Listës së Trashëgimisë Kulturore. Pjesë e iniciativës është edhe peticioni i qytetarëve, ndërsa përveç Prizrenit nënshkrimet janë mbledhur edhe në qytetet tjera të Kosovës. Aktualisht, diskutimi mbi Lumbardhin po zhvillohet brenda një trupi ad-hoc ndër-institucional që po angazhohet për gjetjen e modaliteteve ligjore për t’ia kthyer kinon qytetarëve. Bashkimi i shoqërisë civile ka prodhuar një cilësi të re edhe në angazhimin institucional në Kosovë, duke i sjellë të gjithë rreth tryezës për të krijuar një precedent pozitiv në shtetin që ka humbur qindra monumente dhe ka degraduar hapësirën e vet publike këto 16 vite.

Hapësirën publike, e cila po na mohohet duhet ta rikthejmë vetë, sepse ne jemi publiku. Në të kundërt, do të vazhdojmë ta paguajmë haraçin për shfrytëzimin e hapësirës tonë.